October 18, 2020

Κάιν – του Σίμου Ανδρονίδη

By In ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ, ΕΓΡΑΨΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Του Σίμου Ανδρονίδη

 

H νουβέλα του Πορτογάλου νομπελίστα συγγραφέα Ζοζέ Σαραμάγκου (Jose Saramago), που φέρει τον τίτλο ‘Κάιν,’[1] αποτελεί ουσιαστικά με θρησκευτικού τύπου νουβέλα, ενώ, εάν την τοποθετήσουμε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, δύναται να καταστεί μία θρησκευτική-συμβολική πραγματεία, που αντλώντας από την Βιβλική ιστορία του ‘Κάιν’ και του αδελφού του ‘Άβελ,’ επιχειρεί να ‘διεισδύσει’ στο πεδίο της σχέσης μεταξύ ανθρώπινου υποκειμένου και Θεού, όπως διαμορφώθηκε ιστορικά. Διαφορετικά ειπωμένο, η Βιβλική ιστορία του ‘Κάιν’ και του ‘Άβελ’ καθίσταται ο απαραίτητος καμβάς πάνω στον οποίο ο συγγραφέας εκδιπλώνει μία σειρά από ιδέες, διατρέχοντας το πως συγκροτείται το ίδιο περιεχόμενο της χριστιανικής θρησκείας, κάτι που πράττει εστιάζοντας την προσοχή του στο πρόσωπο του ‘Κάιν.’

Δεν θεωρούμε τυχαίο το ό,τι επιλέγεται το συγκεκριμένο πρόσωπο, ο ‘αποσυνάγωγος’ και αδελφοκτόνος ‘Κάιν,’ ο οποίος και ‘θυσιάζει’ το αίμα του ‘Άβελ’ ενώπιον του ‘Θεϊκού Νόμου’ προβαίνοντας έτσι σε μία εμπρόθετη έγκληση του ονόματος του Θεού: Και με ποιον τρόπο; Ακριβώς επιλέγοντας να αποκοπεί από το πλαίσιο  που ως σημείο αναφοράς έχει την ‘πανταχού παρούσα’ παρουσία του Θεού.

Το χυμένο αίμα του ‘Άβελ’ αναπαριστά το ό,τι η σύγκρουση Θεϊκού Νόμου και ανθρώπινου πάθους λαμβάνει σάρκα και οστά, νοηματοδοτώντας προσίδια μία συνθήκη ρήξης που δύναται να προβληθεί και ως πρωταρχική αμφισβήτηση της θεϊκού τύπου, ‘πατριαρχίας’: Ένα από τα τέκνα του Θεού, προτάσσει μία φονεύουσα δυναμολογία, η οποία και δύναται να προβεί στην επαναπρόσληψη του θεϊκού στοιχείου με όρους πένθους, με όρους αξιο-θεμελίωσης της κοινότητας πάνω στον αυστηρό συμβολισμό του αίματος.

Αυτό που ο Windelband αποκαλεί το «Άγιο»[2] αμφισβητείται εκ των έσω. Με τα επι-γενόμενα χαρακτηριστικά μίας λεπτής και ενίοτε δραματοποιημένης αφήγησης, ο Jose Saramago σκιαγραφεί εκ νέου την πορεία του αδελφοκτόνου ‘Κάιν,’ προστατεύοντας παράλληλα την λογοτεχνική αφήγηση από την έξωθεν αντίληψη περί ‘πανουργίας’ που θα έτεινε στο να θεωρηθεί η δημιουργική ανάπλαση της Βιβλική ιστορίας, ως διαμορφούμενης με τέτοιον τρόπο, ώστε να εναρμονίζεται στους σκοπούς και στις ίδιες προθέσεις του συγγραφέας της.

Αντιθέτως, θα επισημάνουμε πως η λογοτεχνική προσέγγιση του ‘Κάιν,’ εδραζόμενη στην τριγωνική σχέση Θεού-Κάιν-Άβελ που ιδωμένη Βιβλικά, αποτελεί σχέση που δομεί το πραγμολογικό περιεχόμενο του πρώιμου (εάν είναι δόκιμος ο όρος) Χριστιανισμού, φέρει τις συνδηλώσεις μίας ιδιαίτερης ιστορικότητας που όντας μη γραμμική, αναγάγει την μορφή του Κάιν στη σφαίρα της αμφισβήτησης που εμβαπτισμένης στα νάματα της αντίδρασης-απόρριψης, συγκροτεί την εικόνα του ‘αμφισβητία’ που είναι ο Κάιν ως ‘αδελφός’ του ανθρώπου.

Κάνοντας λόγο για μία ιδιαίτερη ιστορικότητα, εννοούμε και το γεγονός ό,τι μέσω της μεταστοιχείωσης της ιστορίας του Κάιν υπό την σκοπιά του Ζοζέ Σαραμάγκου, εκφράζεται ‘φορτισμένα’ και η σημασία που αποδίδει ο συγγραφέας στην έννοια της αμφισβήτησης και σε ένα δεύτερο επίπεδο, της εξέγερσης για την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας και ιστορίας.

Και ας έχουμε κατά νου ό,τι όταν χρησιμοποιείται ο όρος εξέγερση, συμπεριλαμβάνει και την δυνατότητα της οιονεί ‘εξέγερσης’ του πνεύματος και δη του ανθρώπινου πνεύματος. Δύναται να αναφέρουμε πως ο Σαραμάγκου γράφει από την σκοπιά ενός μαχόμενου αθεϊσμού μη διστάζοντας να αναμετρηθεί διαλεκτικά με τις βασικές πρωταρχές της χριστιανικής θρησκείας προ της περιόδου του Σταυρού.

Στον Σαραμαγκικό ‘Κάιν’ παρατηρούμε την ύπαρξη μοτίβων που γενικά απαντώνται στη λογοτεχνική γλώσσα που υιοθετεί ο Πορτογάλος, όπως είναι οι μεγάλες σε έκταση παράγραφοι, η απουσία σημείων στίξεως όπως η τελεία, κάτι που διαμορφώνει συνθήκες μίας άμεσης, ρέουσας έως ακατάπαυστης γραφής που μοιάζει να επιδίδεται σε μία μάχη με τον χρόνο, η πυκνή γραφή που συναρθρώνεται με την ανάδυση πυκνών νοημάτων, και, τελευταίο αλλά όχι έσχατο, ένας ρεαλισμός που επιτελείται μέσω της ανανέωσης της λογοτεχνικής φόρμας, με την μυθοπλασία να λειτουργεί ισορροπημένα, ή αλλιώς, όσο χρειάζεται για να ακουστεί η άποψη του συγγραφέα.

Έτσι λοιπόν, στον ‘Κάιν’ η όλη σύγκρουση εντάσσεται εντός ενός πλαισίου ορθολογικού, που όμως, ενώ προβαίνει σε μία στρατηγική εκλογίκευσης της στάσης του Κάιν, δεν σημαίνει και την μετατόπιση του λόγου και της πρακτικής του Θεού από ό,τι θα ορίσουμε ως ‘Νόμος’ (και ‘Δίκαιο’ θεϊκό;) που επενεργεί και κυριαρχεί επί των ανθρωπίνων σχέσεων, εκεί όπου, σημείο αναφοράς, λογοτεχνικά, με ρυθμό και ‘δίχως ανάσα’ καθότι η ανθρωπότητα αποτελεί πεδίο σύγκρουσης, καθίσταται η αξιακή αυτοτέλεια, η αυτονομία κινήσεων του Κάιν ή, ιδωμένο με περισσότερο φιλοσοφικούς, όρους, το αυθύπαρκτο. Ο Ζοζέ Σαραμάγκου πετυχαίνει την ανάδειξη αυτού του σημείου αναφοράς, με τέτοιον τρόπο, ώστε ο Κάιν να επιδιώκει την επώδυνη χειραφέτηση του από το θεϊκό πρόσταγμα διαμέσου της επίγνωσης που αποκτά για την ‘αδελφοκτονία,’ για το υπόδειγμα της θυσίας ως στρατηγικής χειραφέτησης.

Και είναι η ‘αδελφοκτονία’ που μετασχηματίζεται προς το τέλος του βιβλίου σε ‘πατροκτονία’ (με Φροϋδικούς όρους θα προσθέταμε), με την εξέγερση του Κάιν επί του Θεού και της ‘επικράτειας’ του, να μην είναι παρά αντανάκλαση της ίδιας της λέξης-‘μαχαίρι.’ Και η εξέγερση πέτυχε; Πέραν του να είναι ένα χειραφετημένο υποκείμενο, ο Κάιν διακρατεί το βάρος της επίγνωσης και της ‘ενοχής,’ ακολουθώντας μια πορεία επώδυνη, επιθυμώντας να αποκτήσει το πρόσημο, εντατικά, του ‘σκεπτόμενου’  υποκειμένου, η ηθική του οποίου συνιστά ηθική γνώσης. Ο Σαραμάγκου προσφέρει στον αναγνώστη άλλη μία διεισδυτική πραγματεία, αντλώντας από τα συμφραζόμενα μίας θρησκείας που προτάσσει ως στοιχείο ‘απολύτρωσης’ την θυσία. Αντίστοιχα, ο Κάιν μαζί με τον αδελφό του θυσιάζει και τον ίδιο του τον εαυτό, ρίχνοντας τους ‘σπόρους’ ανα-κατασκευής ενός κατά βάση υπαρξιακού εγχειρήματος: Πως και γιατί πράττουμε;

[1] Βλέπε σχετικά, Σαραμάγκου Ζοζέ, ‘Κάιν,’ Μετάφραση: Ψύλλια Αθηνά, Επιμέλεια: Πανούσης Αλέξανδρος, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2010.

[2] Βλέπε σχετικά, Windelband Wilhelm, ‘Praludien,’ Τόμος ΙΙ, όγδοη έκδοση, 1921.

Leave a Comment