Η ποιητική συλλογή του Οδυσσέα Ελύτη που φέρει τον τίτλο ‘Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας,’ δημοσιεύθηκε στα 1971, εν τω μέσω της στρατιωτικής δικτατορίας ((1967-1974).[1] Με την πάροδο των ετών, υπήρξαν και άλλες εκδόσεις, με την έκδοση του 1979, από τις εκδόσεις ‘Ίκαρος,’ να τοποθετεί στο εξώφυλλο, ακόμη και ως προμετωπίδα, έναν μεγάλου μεγέθους, ήλιο. Ως ιδιαίτερος όσο και εμπρόθετος συμβολισμός, ο ήλιος του εξωφύλλου τείνει προς την κατεύθυνση ‘εικονοποίησης,’ αφενός μεν του περιεχομένου της όλης συλλογής, και, αφετέρου των ‘ειδικών’ αξόνων που θέτει ο ποιητής.
Εάν και ο ‘Ήλιος ο Ηλιάτορας’ δεν διαθέτει την ιστορικίζουσα υφή του ‘Άξιον Εστί,’[2] αλλά ούτε και το θεωρητικό υπόβαθρο (που εκφράζεται μέσω άμεσων και κοφτών ποιητικών στοχασμών) της ‘Μαρίας Νεφέλης,’ εν πρώτοις διακρίνεται από μία αφηγηματικά έντονο ρυθμό, που, εν προκειμένω, δύναται να συναρθρώσει και να προβάλλει το παιγνιώδες και ενίοτε ενθουσιώδες ύφος, διάστικτο και εμφανές και στη γλώσσα, με την δυνατότητα ίδιας συγκρότησης μίας οιονεί ‘θεατρικής’ σκηνής πάνω στην οποία παρελαύνουν οι βασικοί πρωταγωνιστές του ποιητικού έργου.
Ο ‘αφηγητής, ο ‘ήλιος,’ οι ‘άνεμοι,’ το ‘κορίτσι,’ ο ‘χορός ανδρών,’ ο ‘χορός γυναικών’ και οι ‘τραγουδιστές.’ Όλοι μαζί οι δρώντες λειτουργούν ως ένα συμφωνικό σύνολο, διατηρώντας όμως την ‘αυτονομία’ τους, την δυνατότητα να προβάλλουν τις δικές τους αξιώσεις. Τα πρόσωπα του έργου δεν προσδιορίζουν ή αλλιώς, δεν λειτουργούν με τους όρους μίας ‘αυτοεκπληρούμενης προφητείας,’ αλλά, αντιθέτως, κινούνται ποιητικά ευέλικτα, ‘εδαφοποιούμενα’ εντός παροντικού ιστορικού χρόνου αλλά και επιχειρώντας ‘άλματα’ εντός αυτού του ιστορικού χρόνου που είναι όπου και δια-φαίνεται το προσωπείο του ποιητή που προβαίνει σε εκτιμήσεις.
Εάν ο ‘ήλιος’ στην συλλογή ‘Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας,’ δύναται να ενταχθεί στην Ελυτική ποιητική προβληματική, τότε η ιστορία λειτουργεί ως το φόντο επί του οποίου δρουν και νοηματοδοτούν καταστάσεις τα πρόσωπα της συλλογής. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο, ενυπάρχει εντός του ποιητικού ‘πράττειν’ ένα διττό πρόσημο το οποίο και συμπεριλαμβάνει από τη μία πλευρά, την θεατρική δομή για την οποία έγινε λόγος και πιο πάνω, και, από την άλλη μεριά, την ιστορία ως προσίδιο πεδίο έκφρασης μαρτυριών.
Αν και το παιγνιώδες ύφος παραμένει, αυτό δεν καθίσταται εμπόδιο ώστε να λάβουν χώρα προβληματισμοί που άπτονται της ‘κοσμο-θεωρίας’ του ποιητή, για τον οποίο ο ήλιος αναπαριστά σημειολογικά, το εγκάρσιο σημείο συνάντησης της επιθυμίας με την νοηματική πλαισίωση του γίγνεσθαι ως έχει. Σε αυτό το πλαίσιο ο ήλιος δεν ανταποδίδει, όσο αξιώνει την ανταπόδοση, προϋποτιθέμενο στο εάν και στο πως πράττεις, σε έναν υποκειμενικό ατομικισμό που όμως δεν κλείνει την πόρτα του στην ιδέα μίας συλλογικής πραγμάτωσης, ελληνικής αλλά και διεθνικής.
Όπως επισημαίνει η Νάντια Στυλιανού στη συγκριτική μελέτη της για το φως στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη και του Γάλλου ποιητή Ρενέ Σαρ, «το φως στον Ελύτη δίνει πρόσβαση στη διαφάνεια, που είναι το χάρισμα να βλέπεις μέσω της επιφάνειας των πραγμάτων, ένα είδος ορατότητας, η ικανότητα να συνενώνεις το φυσικό με το πνευματικό τοπίο σε μια τέλεια ενότητα».[3]
Η Ελυτική ποιητική, στον ‘Ήλιο τον Ηλιάτορα’ προσδίδει στον Ήλιο’ όρους ομολογίας, συνυφαίνοντας τον με μία ‘ελληνικότητα’ που διαρκεί. Ο ‘Ήλιος’ στο οιονεί θεατρικό παίγνιο είναι αυτός που ομολογεί: «Όμορφη και παράξενη πατρίδα Ωσάν αυτή που μου’ λάχε δεν είδα Ρίχνει να πιάσει ψάρια πιάνει φτερωτά Στήνει στη γη καράβι κήπο στα νερά Κλαίει φιλεί το χώμα ξενιτεύεται Μένει στους πέντε δρόμους αντρειεύεται Κάνει να πάρει πέτρα τήνε παρατά Κάνει να τη σκαλίσει βγάνει θάματα Μπαίνει σ’ ένα βαρκάκι πιάνει ωκεανούς Ξεσηκωμούς γυρεύει θέλει τύραννους (σ.σ: υπόνοια για την στρατιωτική δικτατορία) Πέντε μεγάλους βγάνει πάνω τους βαρεί Να λείψουν απ’ τη μέση τους δοξολογεί».[4]
Ο ‘Ήλιος’ δεν υπέχει θέση και ρόλο αρχέγονου και δυναμικού (ίδια ‘δυναμολογία) ‘Προμηθέα,’ όσο προχωρά στην έγκληση του ελληνικού χώρου και χρόνου, διαμορφώνοντας την διαλεκτική των αντιθέσεων που προσδίδουν υπόσταση σε ό,τι ποιητικά-Ελυτική αναγνωρίζεται ως ‘Ελληνικότητα,’ σημαίνοντας παράλληλα στιγμές ελληνικής ‘διχόνοιας,’ εκεί όπου το πεδίο διευρύνεται τόσο όσο να συμπεριλάβει ή αλλιώς, να ενσωματώσει στιγμές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Αυτό το παίγνιο για τον ποιητή δεν παύει να είναι ‘γοητευτικό.’
Παράλληλα, εντός αυτού του φόντου, αυτού του συμβολικού και μη, ταξιδιού, αναδεικνύονται οι συνδηλώσεις σχηματοποίησης του ελληνικού στοιχείο σε αρχιτεκτονικές κατασκευές, από «καμπαναριά» έως «στέγες»,[5] η έγκληση της γλώσσας ως μοτίβου που παραγάγει ‘κανόνα’ μέσω των απευθύνσεων της, η έννοια της ομορφιάς που παραπέμπει στο σώμα όσο και στο χώρο (αναλογία κοριτσιού/σπιτιών), η αίσθηση της ‘θυματοποίησης’ που ενσκήπτει λόγω της γεωγραφικής θέσης της Ελλάδος, θέση που συγγενεύει με την θέση που εκφράζει ο Τιμ Μάρσαλ, τονίζοντας το γεγονός ό,τι η Ελλάδα είναι χώρα «αιχμάλωτη της γεωγραφίας».[6]
«Εμείς ψωμί δεν έχουμε και τέτοια δεν κατέχουμε. Χρόνους πολλούς μας πολεμάν κι ανάσα δεν επήραμαν»,[7] αναφέρει ο ‘χορός γυναικών.’ Ο ‘ήλιος’ καθίσταται ή αλλιώς, εσωτερικεύει τα ‘κύτταρα’ της ιστορικής, ελληνικής μνήμης, αφήνοντας να διαρρεύσει η αίσθηση της ‘αφοβίας’ όσο και αυτής της ‘καθοδήγησης’ που επανεπινοεί την κουλτούρα της μάχης.
Ο ‘Ήλιος’ είναι αρχή όσο και ‘αξία.’ «Κι έχουμε στο κατάρτι μας βιγλάτορα παντοτινό τον Ήλιο τον Ηλιάτορα!».[8] Είναι αυτά τα σημεία που δεικνύουν προς τον στρατηγικό άξονα της ‘μουσικότητας’ της συγκεκριμένης ποιητικής συλλογής, πρόθεση που εξ αρχής είχε θέσει ο Οδυσσέας Ελύτης. Μάλιστα, η ποιητική συλλογή μελοποιήθηκε, διαθέτοντας ένα υπόστρωμα επάλληλων λέξεων που αντλώντας από διάφορες εικόνες που κατασκευάζουν ένα ‘ζωντανό σώμα,’ σωμάτων και μνημείων, λειτουργούν ως μουσικά ‘κλειδοκύμβαλα.’
[1] Βλέπε σχετικά, Ελύτης Οδυσσέας, ‘Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας,’ Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία, Αθήνα, 1979.
[2] Για τον Οδυσσέα Ελύτη, ο ελληνικός γεωγραφικός χώρος, συγκροτεί μία μεγάλη εικόνα, εντός της οποίας αναπαράγονται διάφορες θεωρίες και ‘αφηγήσεις.’
[3] Βλέπε σχετικά, Στυλιανού Νάντια, ‘Οδυσσέας Ελύτης-Ρενέ Σαρ: Η μάχη για το φως,’ Περιοδικό ‘Νέα Εστία,’ Έτος 90ο, Τόμος 178ος, Τεύχος 1869, Ιούνιος 2016, σελ. 548.
[4] Βλέπε σχετικά, Ελύτης Οδυσσέας, ‘Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας…ό.π., σελ. 22.
[5] Βλέπε σχετικά, Ελύτης Οδυσσέας, ‘Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας…ό.π., σελ. 21.
[6] Βλέπε σχετικά, Μάρσαλ Τιμ, ‘Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας. Όλα όσο θέλετε να ξέρετε για την παγκόσμια πολιτική σκηνή σε 10 χάρτες,’ Μετάφραση: Κατσούλας Σπύρος, Επιμέλεια: Οικονομίδου Μαρία, Εκδόσεις Διόπτρα, Αθήνα, 2019. Παρεμφερή άποψη εκφράζει και ο Κωστής Μοσκώφ κάνοντας λόγο αντίστοιχα, για την «γεωπολιτική μοίρα» της Ελλάδας.
[7] Βλέπε σχετικά, Ελύτης Οδυσσέας, ‘Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας…ό.π., σελ. 11.
[8] Βλέπε σχετικά, Ελύτης Οδυσσέας, ‘Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας…ό.π., σελ. 29. Στην Ελυτική ποιητική αφήγηση, μέσω του ιστορικού πρίσματος, υπεισέρχονται πολιτικές όψεις.